مولکول بوتادین
بوتادین، با فرمول شیمیایی C4H6، یک هیدروکربن دیالکن بیرنگ و گازی با بوی تند و کمی شیرین است. این مولکول کوچک و ساده، علیرغم ساختار ظاهری ابتدایی، به دلیل داشتن دو پیوند دوگانه، از خواص شیمیایی و فیزیکی منحصربهفردی برخوردار است و در صنایع مختلف کاربردهای گستردهای دارد.
تاریخچه:
بوتادین اولین بار در سال 1825 توسط شیمیدان انگلیسی مایکل فارادی به صورت ناخالص شناسایی شد. اما جداسازی و خالصسازی آن تا سال 1863 توسط شیمیدان فرانسوی ادموند کاونتو انجام نشد. در سال 1910، سرگئی لبدف، شیمیدان روسی، موفق به پلیمریزاسیون بوتادین و تولید نوعی لاستیک مصنوعی شد. این کشف، نقطه عطفی در صنعت لاستیکسازی به شمار میرود و راه را برای تولید انبوه لاستیکهای مصنوعی مانند استایرن بوتادین رابر (SBR) هموار کرد.
منابع و تولید:
امروزه، بوتادین عمدتاً به عنوان محصول جانبی در فرآیند کراکینگ بخار نفت تولید میشود. در این فرآیند، مولکولهای هیدروکربنی سنگینتر در معرض حرارت و بخار قرار گرفته و به مولکولهای کوچکتر مانند اتیلن، بوتادین و پروپیلن تجزیه میشوند. روش دیگر تولید بوتادین، هیدروژنزدایی از بوتان یا بوتن است.
کاربردها:
کاربرد اصلی بوتادین در تولید لاستیک مصنوعی، به خصوص SBR است. SBR حدود 70 درصد از کل لاستیک مصنوعی مصرفی در جهان را تشکیل میدهد و در ساخت طیف وسیعی از محصولات از جمله لاستیک خودرو، تسمه نقاله، کفپوش و اسباب بازی کاربرد دارد.
علاوه بر لاستیکسازی، بوتادین در صنایع دیگر نیز کاربرد دارد. از جمله این کاربردها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تولید رزینهای اپوکسی: بوتادین در تولید نوعی رزین اپوکسی به نام اپوکسی بوتادین استایرن (ABS) استفاده میشود که در ساخت بدنه لوازم خانگی، اسباب بازی و قطعات خودرو کاربرد دارد.
- تولید آکریلونیتریل بوتادین استایرن (ABS): ABS نوعی پلاستیک رایج است که در ساخت قطعات خودرو، لولهها، لوازم خانگی و اسباب بازی استفاده میشود.
- تولید مواد شیمیایی دیگر: بوتادین ماده اولیه تولید طیف وسیعی از مواد شیمیایی دیگر مانند متیل متاکریلات، هگزاکلروبوتان و تتراهیدروفوران است.
خطرات:
بوتادین یک ماده سمی و قابل اشتعال است. تنفس بخارات بوتادین میتواند باعث تحریک سیستم تنفسی، سردرد، سرگیجه و تهوع شود. تماس پوستی با بوتادین نیز میتواند منجر به تحریک پوست و درماتیت شود. قرار گرفتن در معرض طولانیمدت بوتادین با افزایش خطر ابتلا به سرطان خون و سایر انواع سرطان مرتبط است.
به دلیل خطرات سلامتی associated with butadiene، مقررات ایمنی سختگیرانهای برای تولید، حمل و نقل و استفاده از آن وجود دارد.
تحقیقات:
تحقیقات در مورد بوتادین همچنان ادامه دارد. دانشمندان به دنبال راههایی برای تولید این ماده با روشهای پایدارتر و سازگار با محیط زیست هستند. همچنین تحقیقاتی در حال انجام است تا خطرات سلامتی associated with butadiene بهتر شناخته شده و راههایی برای کاهش این خطرات پیدا شود.
بوتادین یک مولکول با کاربردهای فراوان در صنایع مختلف است. با وجود خطرات سلامتی associated with butadiene، مقررات ایمنی و تحقیقات مداوم به منظور کاهش این خطرات و تولید این ماده به روشی پایدارتر در حال انجام است.
فرآیندهای تولید بوتادین
بوتا دین، با فرمول شیمیایی C4H6، مولکولی ساده با کاربردهای فراوان در صنایع مختلف است. دو فرآیند اصلی برای تولید این ماده وجود دارد:
- کراکینگ بخار نفت:
- در این فرآیند، هیدروکربنهای سنگین موجود در نفت خام، در معرض حرارت و بخار آب قرار میگیرند. این فرآیند منجر به شکستن مولکولهای بزرگ هیدروکربنی به مولکولهای کوچکتر مانند اتان، اتیلن، پروپیلن و بوتادین میشود.
- کراکینگ بخار نفت، رایجترین روش تولید بوتادین در جهان است و حدود 95 درصد از بوتادین تولیدی از این طریق به دست میآید.
- مهمترین مزیت این روش، سادگی و کارایی آن است.
- اما معایبی نیز دارد؛ از جمله مصرف بالای انرژی، تولید آلایندههای زیستمحیطی و عدم تطابق با خوراکهای جدیدتر مانند گاز طبیعی.
- هیدروژنزدایی از بوتان یا بوتن:
- در این روش، بوتان یا بوتن با استفاده از کاتالیزور در دمای بالا به بوتادین و هیدروژن تبدیل میشود.
- این فرآیند به عنوان “dehydroisomerization” نیز شناخته میشود.
- هیدروژنزدایی از بوتان یا بوتن، تنها 5 درصد از بوتادین تولیدی در جهان را به خود اختصاص میدهد.
- مزیت این روش، انعطافپذیری آن در استفاده از خوراکهای مختلف مانند بوتان، بوتن و گاز طبیعی است.
- همچنین، این روش آلایندههای زیستمحیطی کمتری تولید میکند.
- اما معایبی نیز دارد؛ از جمله پیچیدگی بیشتر فرآیند، نیاز به سرمایهگذاری اولیه بالا و تولید نسبتاً کم بوتادین در مقایسه با کراکینگ بخار نفت.
عوامل موثر بر انتخاب فرآیند:
- قیمت و در دسترس بودن خوراک: اگر نفت خام به وفور و با قیمت مناسب در دسترس باشد، کراکینگ بخار نفت روش اقتصادیتری خواهد بود. اما اگر خوراکهای دیگری مانند بوتان یا گاز طبیعی ارزانتر باشند، هیدروژنزدایی میتواند گزینه مناسبی باشد.
- ملاحظات زیستمحیطی: اگر قوانین زیستمحیطی سختگیرانهای وجود داشته باشد، هیدروژنزدایی به دلیل تولید آلایندههای کمتر، میتواند روش ترجیحی باشد.
- ظرفیت تولید: برای تولید مقادیر زیاد بوتادین، کراکینگ بخار نفت به دلیل سادگی و کارایی آن، معمولاً انتخاب میشود.
تحقیقات و نوآوریها:
- تحقیقات برای توسعه روشهای جدید و پایدارتر برای تولید بوتادین در حال انجام است.
- یکی از این روشها، استفاده از بیوتکنولوژی برای تبدیل زیستی مواد اولیه مانند گلوکز به بوتادین است.
- روش دیگر، استفاده از کاتالیزورهای جدید برای بهبود فرآیند هیدروژنزدایی و افزایش کارایی آن است.
جمعبندی:
دو فرآیند اصلی برای تولید بوتادین وجود دارد: کراکینگ بخار نفت و هیدروژنزدایی از بوتان یا بوتن. انتخاب فرآیند مناسب به عوامل مختلفی مانند قیمت و در دسترس بودن خوراک، ملاحظات زیستمحیطی و ظرفیت تولید بستگی دارد. تحقیقات برای توسعه روشهای جدید و پایدارتر برای تولید بوتادین در حال انجام است.
کاربردهای بوتادین در هر صنعت
بوتا دین، با فرمول شیمیایی C4H6، مولکولی ساده با کاربردهای فراوان در صنایع مختلف است. این ماده به عنوان ماده اولیه در تولید طیف وسیعی از محصولات به کار میرود و نقش کلیدی در بسیاری از صنایع ایفا میکند.
در اینجا به برخی از مهمترین کاربردهای بوتادین در هر صنعت اشاره میکنیم:
- صنعت لاستیک:
- لاستیک مصنوعی: بوتادین ماده اولیه اصلی در تولید لاستیک مصنوعی، به خصوص SBR (استایرن بوتادین رابر) است. SBR به دلیل قیمت مناسب، انعطافپذیری بالا و مقاومت در برابر سایش، در طیف وسیعی از محصولات مانند لاستیک خودرو، تسمه نقاله، کفپوش و اسباب بازی کاربرد دارد.
- لاستیک طبیعی: بوتادین برای ولکانيزه کردن لاستیک طبیعی نیز استفاده میشود. ولکانيزه کردن فرآیندی است که باعث افزایش مقاومت و دوام لاستیک میشود.
- صنعت پلاستیک:
- ABS (آکریلونیتریل بوتادین استایرن): ABS نوعی پلاستیک رایج است که در ساخت بدنه لوازم خانگی، اسباب بازی و قطعات خودرو کاربرد دارد. بوتادین یکی از مونومرهای اصلی در تولید ABS است.
- رزینهای اپوکسی: بوتادین در تولید نوعی رزین اپوکسی به نام اپوکسی بوتادین استایرن (ABS) استفاده میشود که در ساخت بدنه لوازم خانگی، اسباب بازی و قطعات خودرو کاربرد دارد.
- لاستیکهای ترموپلاستیک: بوتادین برای تولید نوعی لاستیک ترموپلاستیک به نام کوپلیمر استایرن بوتادین (SB) استفاده میشود که در ساخت لولهها، اتصالات و قطعات صنعتی کاربرد دارد.
- صنعت شیمیایی:
- متیل متاکریلات: متیل متاکریلات یک ماده شیمیایی مهم است که در تولید پلاستیک، رزین و رنگ استفاده میشود. بوتادین ماده اولیه اصلی در تولید متیل متاکریلات است.
- هگزاکلروبوتان: هگزاکلروبوتان یک ماده شیمیایی است که در تولید مواد ضد حریق و دودزا استفاده میشود. بوتادین ماده اولیه اصلی در تولید هگزاکلروبوتان است.
- تتراهیدروفوران: تتراهیدروفوران یک حلال مهم در صنایع شیمیایی است. بوتادین ماده اولیه اصلی در تولید تتراهیدروفوران است.
- صنایع دیگر:
- صنعت نساجی: بوتادین در تولید الیاف مصنوعی مانند اسپاندکس استفاده میشود.
- صنعت داروسازی: بوتادین در تولید برخی از داروها استفاده میشود.
- صنعت کشاورزی: بوتادین به عنوان آفتکش استفاده میشود.
توجه: این لیست فقط شامل برخی از مهمترین کاربردهای بوتادین است. کاربردهای دیگر این ماده در صنایع مختلف وجود دارد.
عوامل موثر بر کاربرد بوتادین:
- قیمت و در دسترس بودن بوتادین: قیمت و در دسترس بودن بوتادین، یکی از مهمترین عواملی است که بر کاربرد آن در هر صنعت تاثیر میگذارد. اگر قیمت بوتادین بالا باشد، ممکن است از مواد اولیه جایگزین استفاده شود.
- خواص بوتادین: خواص بوتادین مانند مقاومت شیمیایی، انعطافپذیری و پایداری حرارتی، بر کاربرد آن در هر صنعت تاثیر میگذارد.
- مقررات و الزامات: مقررات و الزامات زیستمحیطی و ایمنی، میتواند بر کاربرد بوتادین در برخی از صنایع تاثیر بگذارد.
جمعبندی:
بوتا دین، مادهای ارزشمند با کاربردهای فراوان در صنایع مختلف است. از تولید لاستیک و پلاستیک گرفته تا تولید مواد شیمیایی و دارو، بوتادین نقش کلیدی در دنیای مدرن ایفا میکند. با توجه به تنوع کاربردها و خواص منحصر به فرد، بوتادین در آینده نیز جایگاه خود را در صنایع مختلف حفظ خواهد کرد.
آمار تولید و مصرف بوتادین در جهان
تولید:
- در سال 2022، حدود 12 میلیون تن بوتادین در جهان تولید شد.
- پیشبینی میشود تا سال 2032، میزان تولید بوتادین با نرخ رشد مرکب سالانه 4.79 درصد افزایش یابد و به 19 میلیون تن برسد.
- آسیا و اقیانوسیه با 43 درصد، بزرگترین منطقه تولیدکننده بوتادین در جهان هستند.
- به ترتیب، آمریکای شمالی و اروپا با 26 و 22 درصد، در رتبههای دوم و سوم قرار دارند.
- ایران با تولید سالانه حدود 700 هزار تن، یکی از مهمترین تولیدکنندگان بوتادین در خاورمیانه است.
مصرف:
- در سال 2022، حدود 12 میلیون تن بوتادین در جهان مصرف شد.
- پیشبینی میشود تا سال 2032، میزان مصرف بوتادین با نرخ رشد مرکب سالانه 4.56 درصد افزایش یابد و به 18 میلیون تن برسد.
- آسیا و اقیانوسیه با 45 درصد، بزرگترین منطقه مصرفکننده بوتادین در جهان هستند.
- به ترتیب، آمریکای شمالی و اروپا با 25 و 21 درصد، در رتبههای دوم و سوم قرار دارند.
- لاستیکسازی با 31 درصد، بزرگترین کاربرد بوتادین در جهان است.
- به ترتیب، تولید رزینهای اپوکسی (28%) و آکریلونیتریل بوتادین استایرن (12%)، در رتبههای دوم و سوم قرار دارند.
عوامل موثر بر بازار:
- رشد تقاضا برای لاستیک مصنوعی، به خصوص در بازارهای نوظهور مانند آسیا و اقیانوسیه، یکی از مهمترین عوامل موثر بر رشد بازار بوتادین است.
- افزایش قیمت نفت خام، میتواند منجر به افزایش قیمت بوتادین شود، زیرا نفت خام یکی از خوراکهای اصلی تولید این ماده است.
- مقررات سختگیرانهتر زیستمحیطی، میتواند چالشهایی را برای تولیدکنندگان بوتادین ایجاد کند و منجر به افزایش هزینههای تولید شود.
- توسعه فناوریهای جدید تولید بوتادین، میتواند به کاهش هزینهها و افزایش پایداری تولید این ماده کمک کند.
مقررات ایمنی مربوط به بوتادین
با توجه به خطرات سلامتی و اثرات زیستمحیطی بوتا دین، مقررات ایمنی سختگیرانهای برای تولید، حمل و نقل و استفاده از آن در سراسر جهان اعمال میشود.
مهمترین این مقررات عبارتند از:
- حد مجاز مواجهه شغلی (PEL): اداره ایمنی و بهداشت شغلی ایالات متحده (OSHA) حد مجاز مواجهه شغلی (PEL) را برای بوتادین، 1 ppm (قسمت در میلیون) به عنوان میانگین وزنی در طول 8 ساعت کاری تعیین کرده است. این به این معنی است که کارگران نباید در طول یک روز کاری 8 ساعته، در معرض غلظت بیش از 1 ppm بوتادین در هوا قرار بگیرند.
- حد مجاز بیولوژیکی (BL): OSHA همچنین حد مجاز بیولوژیکی (BL) را برای بوتادین در ادرار، 2 میکروگرم در لیتر تعیین کرده است. BL حداکثر سطح بوتادین است که میتواند در ادرار یک کارگر بدون ایجاد اثرات مضر سلامتی وجود داشته باشد.
- برچسبگذاری و هشداردهی: تمام ظروف حاوی بوتادین باید به وضوح با برچسبهایی که خطرات سلامتی و اثرات زیستمحیطی این ماده را مشخص میکنند، برچسبگذاری شوند.
- آموزش: کارگران باید در مورد خطرات سلامتی و اثرات زیستمحیطی بوتا دین، نحوه کار ایمن با این ماده و اقدامات احتیاطی در صورت بروز حادثه، آموزش ببینند.
- تهویه: در محلهای کار که با بوتادین سروکار دارند، باید تهویه مناسب برای جلوگیری از تجمع بخارات این ماده در هوا وجود داشته باشد.
- لباس و تجهیزات حفاظتی شخصی (PPE): کارگران باید هنگام کار با بوتادین از لباس و تجهیزات حفاظتی شخصی مناسب مانند دستکش، عینک و ماسک تنفسی استفاده کنند.
- برنامههای مدیریت خطر: کارفرمایان باید برنامههای مدیریت خطر را برای شناسایی، ارزیابی و کنترل خطرات سلامتی و اثرات زیستمحیطی بوتا دین در محل کار خود اجرا کنند.
در ایران:
- آییننامه بهداشت کار و شرایط محیط کار: این آییننامه توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ابلاغ شده و ضوابط کلی بهداشت کار و شرایط محیط کار را برای کلیه کارگاهها و مراکز کار تعیین میکند.
- دستورالعملهای بهداشت حرفهای: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دستورالعملهای بهداشت حرفهای را برای مواجهه با مواد شیمیایی خطرناک مانند بوتادین منتشر میکند.
- استانداردهای ملی ایران: سازمان ملی استاندارد ایران استانداردهای ملی را برای تولید، حمل و نقل و استفاده از مواد شیمیایی خطرناک مانند بوتادین تدوین و ابلاغ میکند.
علاوه بر مقررات فوق، قوانین و مقررات دیگری نیز در سطوح محلی و بینالمللی برای کنترل خطرات سلامتی و اثرات زیستمحیطی بوتا دین وجود دارد.
اثرات بوتادین بر محیط زیست
بوتا دین، با فرمول شیمیایی C4H6، یک مولکول ساده با کاربردهای فراوان در صنایع مختلف است. اما این کاربردها، بدون پیامدهای زیستمحیطی نیستند.
اثرات مخرب بوتادین بر محیط زیست:
- آلودگی هوا: بوتادین یک آلاینده هوا است که میتواند در اثر فرآیندهای تولید، حمل و نقل و استفاده از آن آزاد شود. این ماده میتواند باعث مشکلات تنفسی، تحریک چشم و گلو و در بلندمدت، افزایش خطر ابتلا به سرطان شود.
- آلودگی آب: بوتادین میتواند از طریق نشت یا ریزش تصادفی، وارد آبهای زیرزمینی و سطحی شود. این ماده میتواند برای آبزیان و موجودات آبزی سمی باشد و همچنین میتواند بر سلامت انسانهایی که از آب آلوده مینوشند یا با آن تماس دارند، تاثیر بگذارد.
- آلودگی خاک: بوتادین میتواند از طریق رسوب از هوا یا نشت از محلهای دفع زباله، وارد خاک شود. این ماده میتواند برای موجودات زنده در خاک سمی باشد و همچنین میتواند به آبهای زیرزمینی نفوذ کند.
- تغییرات آب و هوایی: تولید بوتادین، به انتشار گازهای گلخانهای مانند دیاکسید کربن و متان منجر میشود. این گازها در گرم شدن کره زمین و تغییرات آب و هوایی نقش دارند.
اقدامات لازم برای کاهش اثرات بوتادین:
- کنترل انتشار: قوانین و مقررات سختگیرانهتر برای کنترل انتشار بوتادین از منابع مختلف مانند کارخانهها، وسایل نقلیه و محلهای دفع زباله ضروری است.
- استفاده از فناوریهای پاکتر: توسعه و استفاده از فناوریهای جدید و پاکتر برای تولید بوتادین با آلایندگی کمتر، میتواند به کاهش اثرات زیستمحیطی این ماده کمک کند.
- جایگزینی: در صورت امکان، باید از جایگزینهای ایمنتر و پایدارتر برای بوتادین استفاده کرد.
- افزایش آگاهی: افزایش آگاهی عمومی در مورد خطرات بوتادین و تشویق مردم به استفاده کمتر از محصولاتی که حاوی این ماده هستند، میتواند به کاهش تقاضا و در نتیجه، کاهش اثرات زیستمحیطی آن کمک کند.
نقش ذینفعان:
- دولتها: دولتها باید با وضع قوانین و مقررات سختگیرانهتر، سرمایهگذاری در تحقیقات و توسعه فناوریهای پاکتر و افزایش آگاهی عمومی، نقش رهبری را در کاهش اثرات بوتادین بر محیط زیست ایفا کنند.
- صنایع: صنایع تولیدی بوتادین باید از فناوریهای پاکتر استفاده کنند، انتشار آلایندهها را به حداقل برسانند و ضایعات را به طور مسئولانه مدیریت کنند.
- مصرفکنندگان: مصرفکنندگان میتوانند با انتخاب محصولاتی که حاوی بوتادین نیستند یا مقدار آن را به حداقل رساندهاند، به کاهش تقاضا برای این ماده کمک کنند.
جمعبندی:
بوتا دین، مادهای ارزشمند با کاربردهای فراوان است. اما تولید و استفاده از آن، میتواند اثرات مخربی بر محیط زیست داشته باشد. با اقداماتی مانند کنترل انتشار، استفاده از فناوریهای پاکتر، جایگزینی و افزایش آگاهی، میتوان اثرات بوتادین را کاهش داد و به حفظ محیط زیست برای نسلهای آینده کمک کرد.
تحقیقات در حال انجام در مورد بوتادین
بوتا دین، با فرمول شیمیایی C4H6، یک مولکول ساده با کاربردهای فراوان در صنایع مختلف است. با وجود این کاربردها، تولید و استفاده از بوتادین چالشهایی را برای سلامتی انسان و محیط زیست به همراه دارد. به همین دلیل، تحقیقات گستردهای در حال انجام است تا راههایی برای تولید و استفاده از این ماده به طور پایدارتر و ایمنتر پیدا شود.
برخی از مهمترین حوزههای تحقیقاتی در مورد بوتادین عبارتند از:
- روشهای جدید تولید:
- توسعه روشهای تولید بوتادین با استفاده از خوراکهای جدید و پایدارتر مانند زیستتوده یا گاز طبیعی: این روشها میتوانند به کاهش وابستگی به نفت خام و تولید آلایندههای کمتر کمک کنند.
- استفاده از کاتالیزورهای جدید برای بهبود فرآیندهای تولید موجود: کاتالیزورهای جدید میتوانند به تولید بوتادین با بازده بیشتر و مصرف انرژی کمتر کمک کنند.
- کاهش انتشار آلایندهها:
- توسعه روشهای جدید برای کنترل انتشار بوتادین از منابع مختلف مانند کارخانهها، وسایل نقلیه و محلهای دفع زباله: این روشها میتوانند به بهبود کیفیت هوا و محافظت از منابع آبی کمک کنند.
- استفاده از فناوریهای جذب و تصفیه برای حذف بوتادین از گازهای دودکش و فاضلاب: این فناوریها میتوانند به کاهش انتشار آلایندهها و محافظت از محیط زیست کمک کنند.
- جایگزینهای بوتادین:
- توسعه مواد جایگزین برای بوتادین در کاربردهای مختلف: این مواد جایگزین باید ایمنتر، پایدارتر و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشند.
- استفاده از مواد بیولوژیکی به جای بوتادین در برخی از کاربردها: مواد بیولوژیکی میتوانند جایگزینی سازگار با محیط زیست برای بوتادین باشند.
- اثرات سلامتی:
- مطالعات بیشتر در مورد اثرات سلامتی بلندمدت بوتادین بر انسان: این مطالعات میتوانند به درک بهتر خطرات این ماده و توسعه روشهای پیشگیری از آنها کمک کنند.
- توسعه روشهای جدید برای درمان مسمومیت با بوتادین: این روشها میتوانند به نجات جان افراد در معرض این ماده سمی کمک کنند.
نقش ذینفعان:
- دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی: دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی نقش کلیدی در انجام تحقیقات بنیادی و توسعه فناوریهای جدید در مورد بوتادین دارند.
- صنایع: صنایع تولیدی بوتادین باید در تحقیقات و توسعه سرمایهگذاری کنند تا روشهای تولید و استفاده از این ماده را پایدارتر و ایمنتر کنند.
- دولتها: دولتها باید با حمایت از تحقیقات و وضع قوانین و مقررات سختگیرانهتر، نقش حمایتی در زمینه تحقیقات بوتادین ایفا کنند.
جمعبندی:
تحقیقات در مورد بوتادین برای توسعه روشهای تولید و استفاده از این ماده به طور پایدارتر و ایمنتر، از اهمیت بالایی برخوردار است. این تحقیقات میتوانند به محافظت از سلامتی انسان، حفظ محیط زیست و تضمین پایداری زنجیره تامین بوتادین در آینده کمک کنند.
منابع:
- http://www.hsekala.com/fa/%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D9%85%D9%86%DB%8C-%D9%88%D8%A8%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA-%D8%B4%D8%BA%D9%84%DB%8C-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-osha
- https://dotic.ir/cat/129
برای خواندن درباره “دنا نوترکیب” روی لینک کلیک کنید.